2019/1 De stad

In de ban van de stad

Hoofdredactioneel

Het Midden-Oosten en Noord-Afrika verstedelijken in een zeer hoog tempo. De komende decennia zal het aantal stadsbewoners alleen maar groeien, zeker gezien de zeer jonge gemiddelde leeftijd van de bevolking. Ook hier zet zich het mondiale proces van urbanisatie onverminderd voort, alsook de problematiek die daarmee gepaard gaat: gebrek aan woningen en sociale voorzieningen, segregatie en uitsluiting, en vernietiging van erfgoed. Daarbij zijn veel steden in de regio de afgelopen decennia het toneel geweest van oorlogen en bombardementen, die diepe sporen hebben achtergelaten in de stad en haar bevolking. In deze ZemZem kijken we naar steden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De bijdragen in het katern gaan over de stad in literatuur en verbeelding, maar ook over de stad als toneel van strijd, sociale ongelijkheid en protest. We vroegen een aantal vertalers en andere specialisten om te kijken naar de rol die de stad speelt in literatuur uit de regio. In acht portretten tonen zij ons steden als Istanbul, Mekka en Qom door de ogen van schrijvers in wiens romans en gedichten de stad een centrale plaats inneemt, of zelfs een personage op zichzelf is. De auteurs zingen de lof op hun stad, vervloeken haar, vergelijken haar met een minnares of monster, en laten zien hoezeer zij vervlochten is met de levens van haar inwoners.

De kracht van de stad, maar ook de gespannen relatie tussen autoriteit en controle over de stad, was goed zichtbaar tijdens de opstanden van de Arabische Lente in 2011. Toen herwonnen demonstranten de stedelijke publieke ruimte met leuzen als ‘brood, vrijheid en sociale rechtvaardigheid’, het tekenen van revolutionaire boodschappen op de muren, en sit-ins. De strijd om de stedelijke ruimte is goed te zien in de manier waarop de Egyptische overheid steeds opnieuw de graffiti verwijderde en het Tahrirplein probeerde te coöpteren, om er uiteindelijk een wanstaltig en ontoegankelijk monument neer te zetten. De thema’s van strijd, verlies, wederopbouw en het herwinnen van de stad lopen ook door tal van bijdragen in deze ZemZem. De verwoestende oorlogen van de afgelopen decennia hebben steden als Beiroet en Aleppo in puin doen veranderen. Hasan Alkhatib, redacteur van ZemZem en zelf Damasceen, interviewde Syriërs in Nederland over hun thuissteden in Syrië. Kunsthistoricus Thijs Gerbrandy sprak met Marwa al-Sabouni, winnares van de Prins Claus Prijs, over haar kritische perspectief op historische architectuur in Syrië. Judith Naeff buigt zich aan de hand van de Bijbelse mythe van Babel over de verbeelding van moderne hoogbouw in Beiroet in het werk van de Libanese kunstenaar Ayman Baalbaki.

Niet alleen in de huidige tijd zijn de Midden-Oosterse en Noord-Afrikaanse steden een dynamische en levendige plek. Tijdens de middeleeuwen behoorden Caïro en Bagdad tot de grootste en meest geavanceerde steden ter wereld. Toch wordt het beeld van zowel historische als moderne steden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika dikwijls bepaald door oriëntalistische stereotypen. De mythe van de ‘islamitische stad’ als toneel van wanorde en intrige, een door religie gedomineerd domein dat haaks staat op de westerse stedelijke orde, steekt helaas nog regelmatig de kop op. Daarom verbindt Maaike van Berkel een kritiek op Max Webers typering van deze ‘islamitische stad’ aan haar analyse van de middeleeuwse watervoorziening van Basra en Bagdad. Zij koppelt deze ook aan de huidige problematiek rond waterschaarste in Irak en de regio als geheel. Christiana Strava laat in haar bijdrage zien dat het stereotyperende idee van Arabische ‘hangjongeren’ voorbij gaat aan de sociale en politieke problematiek in de stedelijke context.

Zoals Naeff al aansnijdt in haar artikel, is de stedelijke realiteit in het Midden-Oosten en Noord-Afrika ook die van megalomane kapitalistische bouwprojecten, toenemende segregatie en een gebrek aan sociale voorzieningen. De bouwprojecten in steden als Dubai en Abu Dhabi zijn symbool geworden van uitbuiting en uitsluiting. De steden kunnen de aanhoudende bevolkingsgroei niet aan, met steeds verder dichtslibbende verkeersaders en steeds meer ‘informele’ wijken, waar het armere deel van de bevolking leeft, terwijl de elite zich terugtrekt in ommuurde enclaves. In Egypte is president Sisi druk bezig met de bouw van een nieuwe hoofdstad ‘New Cairo’, goed voor vijf miljoen inwoners. Maar de problemen zijn niet opgelost met een blinkende nieuwe hoofdstad. Veel van de 22 miljoen inwoners van Caïro kampen met een nijpend gebrek aan sociale voorzieningen en zijn verwikkeld in een constante strijd met de luchtvervuiling, zo laat Dalila Ghodbane zien in haar artikel over het klimaat in Caïro. De problemen zijn de stad voorlopig nog niet uit, en dat geldt niet alleen voor steden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Toch zullen ze blijven groeien. De aantrekkingskracht van de stad blijft. Of het nu economische overwegingen zijn, een verlangen naar avontuur, of literaire romantiek. De stad, daar moet je zijn!

Lucia Admiraal en Josephine van den Bent

Hoofdredactie 
Lucia Admiraal en Josephine van den Bent 

Eindredactie 
Nicolet Boekhoff-van der Voort, Nina van Kampen, Nynke van Leeuwen en Maaike Voorhoeve 

Tekstcorrector 
Brigitte van de Pas 

Redactie 
Hasan Alkhatib, Birkan Calik, Tirza Gevers, Nienke van Heek, Dorieke Molenaar, Ruth Sudhölter, Maaike Voorhoeve en Joas Wagemakers 

Medewerkers aan dit nummer 
Asis Aynan, Marietje Beemsterboer, Maaike van Berkel, Nicolet Boekhoff-van der Voort, Ellen van de Bovenkamp, Lenie Brouwer, Fien De Block, Thijs Gerbrandy, Dalila Ghodbane, Sasha Goldstein- Sabbah, Yaniv Hagbi, Hanneke van der Heijden, Renée Hoekstra, Peyman Jafari, Isabel de Kanter, Nina ter Laan, Christian Lange, Richard van Leeuwen, Judith Naeff, Djûke Poppinga, Asghar Seyed-Gohrab, Cristiana Strava, Kees Versteegh, Maaike Warnaar

In deze ZemZem

PORTRET De tijdloze ziel van Caïro
Richard van Leeuwen
9

Water in de Stad van Vrede
Maaike van Berkel
12

PORTRET Een weerwolf in Istanbul
Hanneke van der Heijden
21

Lucht, licht en de thermometer: een weergave van de klimaten van Caïro
Dalila Ghodbane
24

PORTRET De tuin Qom
Asghar Seyed-Gohrab
35

Toren van Babel. Een reflectie op de val van gebouwen in Ayman Baalbaki’s Beiroet
Judith Naeff
38

PORTRET Straatverkoop en smokkel
in Tanger
Ellen van de Bovenkamp
49

‘Dit was hun stad’: heimwee naar Erbil
Kees Versteegh
52

PORTRET Tel Aviv, als een vrouw met haar kleren aan in een badkuip geduwd
Yaniv Hagbi
61

Syrische steden door de ogen van hun bewoners
Hasan Alkhatib
64

PORTRET Een monster in Bagdad
Djûke Poppinga
71

Drie gedeconstrueerde stereotypen van steden in het Midden-Oosten
Christiana Strava
73

PORTRET De verleiding van Beiroet
Judith Naeff
85

Marwa al-Sabouni: op weg naar een herwaardering van historische architectuur in Homs
Thijs Gerbrandy
88

PORTRET Het mysterie van Mekka
Richard van Leeuwen
99

Een leven van aangegrepen toevalligheden – portret van Jan Hoogland (Afscheid van een generatie)
Joas Wagemakers
102

Joodse netwerken in Bagdad, islamitische basisscholen in Nederland en olie in Iran (Proefschriften)
Joas Wagemakers
111

Het schip met goud uit Teheran. Nederlands wensdenken in tijden van Iraanse revolutie (Wetenschap)
Maaike Warnaar
121

Als moslima leven op de resten van al-Andalus. Nederlandse en Vlaamse moslima’s op hidjra in Marokko (Wetenschap)
Nina ter Laan
130

De crisis in Jemen bekeken vanuit eenpolitiek-economisch perspectief (Scriptie)
Renée Hoekstra
138

Historiografie als materiële praktijk: een relaas van vier maanden archiefwerk in Caïro (Veldwerk)
Fien De Block
146

Harald Motzki (25 augustus 1948 – 8 februari 2019) (In memoriam)
Joas Wagemakers en Nicolet Boekhoff-van der Voort
152


Kunst & Cultuur

Bikkelhard portret van de Marokkaanse klassenmaatschappij (Recensie)
Ellen van de Bovenkamp
159

Het opgedrongen leven (Recensie)
Ruth Sudholter
162


Literatuur

Sofia (Column)
Asis Aynan
166

Richard van Leeuwen: ‘Vertellen is een oneindige zee’ (Interview)
Dorieke Molenaar
168

Activisten uit de Rif aan het woord (Recensie)
Lenie Brouwer
175

De dekolonisering van feministisch onderzoek (Recensie)
Maaike Voorhoeve
179

Een recente Nederlandse vertaling van Ibn Taymiyya’s Al-Siyasa al-shar‘iyya (Recensie)
Christian Lange
185

Signalementen
Birkan Calik, Hasan Alkhatib en Dorieke Molenaar
191

Verder lezen

Wat leuk dat u geïnteresseerd bent in ZemZem!

Vaste lezer worden? U kunt in onze webshop een jaarabonnement afsluiten (22,50 per jaar). Ook kunt u hier losse nummers bestellen.