Analyse
De Kopten in Egypte vormen de grootste christelijke gemeenschap in het Midden-Oosten. Onder druk van de verslechterde economische omstandigheden en spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen hebben veel Koptische Egyptenaren hun heil in het buitenland gezocht. Westerse media en buitenlandse Koptische organisaties leggen de nadruk op incidenten waarbij Kopten slachtoffer zijn van agressie door moslims. De werkelijkheid is een stuk genuanceerder.
Gepubliceerd in 2010/2 Christenen in het Midden-Oosten
Egypte kent een rijke christelijke traditie. Het christendom kreeg er al in de eerste eeuw na Christus voet aan de grond en veel bijbelverhalen spelen zich af in het land langs de Nijl. Deze bijbelse locaties worden in Egypte vaak gememoreerd met kerken en kloosters en vormen een populair bedevaartsoord voor Kopten. Er zijn zelfs speciale Koptenreizen langs deze hotspots.
Kopten beschouwen de evangelist Marcus als de stichter en de eerste bisschop van de Koptisch Orthodoxe kerk. Met het uitroepen van het christendom tot de staatsgodsdienst in het West- en Oost- Romeinse Rijk in de vierde eeuw, groeide in Egypte de drang om af te rekenen met het heidense verleden. Er kwamen wetten die de oude Egyptische gebruiken verboden en de sluiting van de tempels verordonneerden. De groeiende intolerantie leidde onder meer tot de verwoesting van het Serapeum in Alexandrië en de moord op de heidense filosofe Hypatia in 415. Ook de joodse inwoners van Alexandrië werden het slachtoffer van de toenemende onverdraagzaamheid.
Tegelijkertijd begonnen de Egyptische christenen zich steeds meer te verzetten tegen de richtlijnen uit Constantinopel, die ze als bemoeizuchtig en onderdrukkend ervoeren. Als reactie ontwikkelde de Koptische kerk zich tot een nationale kerk met zeer uitgesproken liturgische, theologische en spirituele kenmerken. Het Grieks, de taal van de Byzantijnse ‘onderdrukkers’ werd verworpen en het Oud Egyptisch waaruit het moderne Koptisch zich ontwikkelde, werd de nieuwe kerkelijke taal. Ook tegenwoordig wordt het Koptisch nog in de liturgie gebruikt, terwijl de preken in het Arabisch zijn.
In de vroege dagen van de Koptische kerk ontstonden ook de eerste kloosters. In de derde eeuw trokken wijze christelijke mannen (anachoreten) zich terug in de Egyptische woestijn, om zich geheel te kunnen wijden aan hun spirituele leven. hun faam groeide, kregen ze meer volgelingen en werden er christelijke leefgemeenschappen en kloosters gesticht. De verhalen over de Egyptische kloosters vonden hun weg naar Europa, waarna ook hier kloosters ontstonden.
In theologisch opzicht staat de Koptische Orthodoxe kerk dicht bij de katholieke kerk, al hebben de kerken wel een andere visie op de natuur van Jezus. Tijdens het Concilie van Chalcedon in 451 AD werd bevestigd dat Jezus een goddelijke én menselijke natuur had. De Koptische kerk besloot echter dat Jezus één natuur, de Godmenselijke, had en scheidde zich af. Daarnaast kennen Kopten, en andere oosterse christenen, enkele gebruiken die westerse christenen niet hebben. Zo bedekken veel vrouwen tijdens het gebed hun haren met een doekje, dat overigens het haar niet geheel bedekt.
Emigratie
Anno 2010 kent Egypte nog steeds een bloeiende Koptische kerk. In absolute zin is Egypte zelfs het land met de grootste christelijke gemeenschap van het Midden-Oosten. Volgens de Egyptische overheid telt het land zes miljoen Kopten, terwijl de Koptische paus Shenouda het op elf miljoen houdt. De us Copts Association gaat zelfs uit van vijftien miljoen Kopten. De afgelopen decennia hebben veel Kopten echter het land verlaten. Onder president Nasser was het de sterk verslechterende economische situatie die veel christelijke Egyptenaren er toe bracht hun heil te zoeken in het buitenland. Ze zochten een beter leven in de Arabische buurlanden (met name in de Golfstaten), maar ook in Europa en de Verenigde Staten. Vaak met succes. De meeste emigranten wisten een goed leven op te bouwen in hun nieuwe land.
In de jaren tachtig en negentig togen opnieuw veel christenen naar het buitenland. Deze emigratiegolf werd vooral ingegeven door de aanslagen door islamitische extremisten en de daaruit voortvloeiende spanningen tussen de bevolkingsgroepen. Paus Shenouda en de Koptische activisten in de Verenigde Staten hebben er echter baat bij om hun aantallen zo hoog mogelijk in te schatten, om zo meer politieke invloed te krijgen. Zo hebben de Kopten momenteel slechts twee zetels in het Egyptische parlement en twee Koptische ministers in de regering, Youssef Boutros Ghali is minister van Financiën en Magued George minister van Milieu.
De Egyptische overheid loopt op eieren bij het bewaken van het evenwicht tussen islamitische en Koptische Egyptenaren. Al was het alleen maar omdat de Koptische lobby in Amerika de acties van de overheid onder een vergrootglas legt en Amerika jaarlijks talloze miljoenen naar Egypte sluist. Zo werd in 2000 veel aandacht besteed aan de herdenking van de komst van de heilige familie naar Egypte en is het Koptische kerstfeest sinds 2003 een nationale feestdag.
Beeldvorming
Door de berichtgeving in de Westerse media, die vaak gebrekkig of eenzijdig is, kan bij Westerlingen het beeld ontstaan dat in Egypte de agressie eenrichtingsverkeer is, waarbij Kopten steeds het lijdend voorwerp vormen en moslims de agressieve partij zijn. De werkelijkheid ligt vaak genuanceerder. Zo worden incidenten die niets met het geloof te maken hebben soms door Koptische activisten aan de Westerse pers gepresenteerd als een religieus conflict.
Veel berichtgeving is oppervlakkig
Het Arab West Report-instituut in Cairo onderzoekt onder leiding van directeur Kees Hulsman dergelijke interreligieuze conflicten en gevallen van (vermeende) gedwongen bekering. Het instituut komt in de regel tot veel genuanceerdere of zelfs geheel andere conclusies dan de Westerse media of Koptische activisten in het buitenland. ‘Ontzettend veel berichtgeving over spanningen tussen moslims en christenen in Egypte is oppervlakkig en plaatst deze spanningen vaak in een verkeerde of schetst de context niet,’ stelt Kees Hulsman in het Arab West Report in 2010. ‘Er zijn niet alleen problemen met sommige wetten maar vooral met de willekeur in de naleving daarvan. Er zijn moslims en christenen met overtuigingen die andersdenkenden uitsluiten. Maar veel rapporten houden weinig of geen rekening met sociale en culturele achtergronden, zoals een breed verspreide cultuur van eer en schande, waardoor mensen de neiging hebben de oorzaken van de ervaren schande heel vaak bij anderen te zoeken. Daardoor is vooral in het Westen een vertekend beeld van deze spanningen ontstaan. Onderzoekers zouden dieper moeten graven, meer naar plekken gaan waar spanningen hebben plaats gevonden in plaats van zich vooral te richten op interviews met woordvoerders in Cairo en andere grote steden, en op berichten van politieke activisten en de media.’
Een voorbeeld van de gespannen verhoudingen tussen Egyptische moslims en christenen is een incident dat in 1998 plaatsvond. In het Zuid-Egyptische dorpje Al-Kush werden twee christenen om het leven gebracht. Omdat de exacte omstandigheden rond hun dood onduidelijk waren, ondervroeg de plaatselijke politie vele christelijke dorpsgenoten. Volgens de christelijke bevolking zouden verschillende Kopten daarbij door de politie zijn gemarteld.
In de Westerse media werden de emotionele reacties van de christenen op het politieoptreden breed uitgemeten. Bovendien zouden de Koptische dorpelingen ook verzonnen en aangedikte verhalen aan de Westerse pers hebben verteld. Die verhalen haalden vervolgens weer de Egyptische pers, wat de spanningen in het dorp tussen christenen en moslims hoog deed oplopen. Deze mondden uit in rellen waarbij 21 christenen en een moslim om het leven kwamen. Uiteindelijk werd een Koptische man veroordeeld voor de twee moorden. Zijn christelijke dorpsgenoten zijn echter nog steeds van mening dat hij alleen schuldig bevonden is omdat hij een Kopt is.
De spanningen tussen Egyptische moslims en christenen werden verder versterkt door de Amerikaanse inval in Irak in 2003. De Kopten waren verdeeld over deze inval. Veel Koptische activisten in de Verenigde Staten waren voor de invasie, wat niet goed viel bij de moslimmeerderheid in Egypte die massaal tegen de inval was. In Egypte zelf waren er maar weinig Kopten die openlijk stelling namen. De Koptische paus Shenouda sprak zich wel tegen de inval uit, wat hem zeer populair maakte onder Arabische christenen, die hem zelfs tot de Arabische paus uitriepen. Al deze bronnen van spanning dragen bij aan de christelijke emigratie uit Egypte. Kopten verlaten traditioneel christelijke gebieden, waardoor het percentage christenen in zuid-Egypte veel harder terugloopt dan elders in het land.
Bekering
Emigratie vanwege de religieuze spanningen is niet de enige reden dat het aantal Kopten in Egypte terugloopt. Ook bekering tot de islam speelt een belangrijke rol. Volgens Koptische bisschoppen in Cairo en omgeving bekeren zich jaarlijks vijf tot tienduizend Kopten tot de islam. De Koptische kerk bagatelliseert het aantal bekeerlingen, maar het is een omvangrijke groep in vergelijking met de natuurlijke aanwas: ruim 84.000 per jaar.
De redenen voor een overgang tot het islamitische geloof zijn uiteenlopend. Sommige Egyptische christenen trekken naar de Golfstaten op zoek naar werk en bekeren zich daar tot de islam in de hoop op een betere baan. Daarnaast bekeert ook een deel van de Koptische vrouwen zich, omdat ze met een moslim in het huwelijk treden. Maar er zijn ook Koptische vrouwen, zoals voormalig parlementslid Laila Takla, die met een moslim trouwen en zich publiekelijk nadrukkelijk als christen blijven presenteren. Na de gebeurtenissen in 1998 in Al-Kush riep Takla in de Egyptische krant Al-Ahram op tot meer aandacht voor de sociaal-economische ontwikkeling van Egypte. ‘Al-Kush is niet alleen een tragedie voor christenen, maar een nationale ramp’. Ze voegde eraan toe dat de onlusten eerder uitzondering dan regel waren. ‘Zeker, fundamentalistisch gedrag is nog steeds een probleem, maar de regering en de samenleving proberen het op te lossen. Een praktische, positieve manier om bezorgdheid te uiten zou zijn om een oprechte interesse in onze sociaal-economische ontwikkeling te tonen, aangezien armoede een broedmachine is voor geweld en intolerantie.’
Een laatste reden voor sommige Kopten om moslim te worden, zijn de strenge Koptische echtscheidingswetten. Een Kopt mag alleen scheiden als overspel bewezen is, en uitsluitend de onschuldige partner mag hertrouwen. Aangezien de islam scheidingen ook op andere gronden toestaat, bekeren sommige Kopten zich tot de islam om zo toch te kunnen scheiden en hertrouwen. Een deel van hen probeert na de scheiding weer terug te keren tot het christendom, maar stuit daarbij op het probleem dat de islam geloofsafval verbiedt. Volgens Koptische experts leven ongeveer tweehonderdduizend stellen feitelijk al gescheiden en willen ze graag officieel uit elkaar. Recent opperde paus Shenouda dat naast bewezen overspel ook homoseksualiteit een reden tot echtscheiding zou kunnen worden.
Onlangs bepaalde ook het Egyptische Hooggerechtshof dat christenen mogen scheiden en hertrouwen. Deze uitspraak is het Hof niet in dank afgenomen door de Koptische kerk. Ze liet in een reactie weten geen inmenging van de staat te zullen dulden. ‘De Koptische kerk respecteert de wet maar accepteert geen uitspraken die tegen de bijbel ingaan en tegen de religieuze vrijheid zoals die in de grondwet is vastgelegd,’ aldus paus Shenouda. ‘Als je wilt hertrouwen dan ga je maar naar een andere kerk. Zijn wij de enige kerk soms?’ Bovendien liet hij weten zich voor steun tot de Amerikaanse president Barack Obama te zullen wenden, in een poging de implementatie van de uitspraak van het Hooggerechtshof te voorkomen. Ook Amerikaanse Kopten en andere Koptische activisten hebben om een interventie gevraagd.
Sommige Egyptische Kopten menen dat buitenlandse inmenging meer problemen oplevert dan oplost. Zo is de Eyptische Kopt en secretaris-generaal van de liberale Wafd-partij Munir Fakhri Abd al-Nour ervan overtuigd dat buitenlandse bemoeienis de belangen van de Kopten in Egypte schaadt. ‘De spanningen die we in Egypte zien zijn een Egyptisch probleem. We moeten ermee aan de slag, maar door Egyptenaren binnen “de Egyptische familie” en binnen het Egyptisch nationale sentiment,’ aldus Fakhri Abd al-Nour in het Arab West Report in 2009. ‘We wensen geen verdere inmenging en die hebben we ook niet nodig van wie dan ook. Als buitenlanders zich willen inzetten voor het oplossen van het probleem dan kunnen ze naar Egypte komen en het probleem bediscussiëren. Maar door in Californië of New Jersey te blijven en te praten over onze problemen, berokken je ons alleen schade.’
Kerkgebouwen
Een ander gevoelig punt is de bouw van nieuwe kerken. Egypte kent een groeiend aantal nieuwe kerken en kloosters. Zo kreeg Aswan in 2006 een grote Koptische kathedraal. Ook in nieuwe steden rondom Cairo, zoals Rehab City en El Shourouq, worden nieuwe kerken gebouwd. Het aantal kloosters zit eveneens in de lift en steeg van negen kloosters met 300 monniken in 1971 naar zestien kloosters met 1500 monniken in 2002.
Toch ligt de wetgeving voor de bouw van kerken al decennia onder vuur. Uit onderzoek van Arab-West Report blijkt dat de verstrekking van vergunningen voor de bouw of herstel van een kerk vaak afhangt van de relaties tussen lokale christelijke leiders en gouverneurs. Volgens Arab-West Report-directeur Kees Hulsman komt het ook voor dat de veiligheidsdienst nieuwbouw of verbouwing zonder vergunning oogluikend toestaat en in andere gevallen een verbouwing tegenhoudt ondanks de aanwezigheid van een vergunning. Hulsman: ‘De frustratie onder christenen is groot, omdat de discussie over wetgeving niet leidt tot nieuwe wetgeving. De veel bediscussieerde nieuwe wet gaat erom dat de regels voor het bouwen van godshuizen (moskeeën en kerken) gelijk gesteld moet worden. Het zijn vooral christenen en een flink aantal moslimintellectuelen die daarom vragen, er is verzet vanuit conservatieve hoek. Op veel terreinen is de overheid uiterst laks in het handhaven van de regels, waardoor veel mensen het recht in eigen hand nemen. Hetgeen weer conflicten uitlokt.’ Hulsman noemt als voorbeeld het conflict rond het klooster van Abu Fana in 2008. ‘Islamitische dorpsbewoners hebben er zonder vergunning woningen op land gebouwd dat door de Egyptische oudheidkundige dienst was geoormerkt als beschermd land vanwege de aanwezigheid van ruines van een historisch klooster. Ook hebben Kopten en moslims woestijnland ontgonnen op basis van het oude Osmaanse principe van wada’i yad (degene die het land het eerst ontwikkeld, wordt eigenaar). Dat principe werkte wel in de Osmaanse tijd, maar vanwege de huidige overbevolking is het nu een bron van conflict. In de internationale media is dit conflict echter ten onrechte als een religieus conflict gepresenteerd.’
‘De islam is een verlichting van ons juk’
Ondanks de spanningen tussen de verschillende geloofsgroepen in Egypte zien niet alle Kopten de toekomst somber in. Zo vertelt Nabiel Youssef, bestuurslid van de kerk in Rehab City ten oosten van Cairo, na de dienst dat de groep fanatici in beide kampen weliswaar toeneemt, en dat zowel Kopten als moslims zich zorgen maken over de verslechterende economische situatie, maar dat de komst van de islam in Egypte toch ook voordelen heeft gebracht voor de christenen. ‘De islam is flexibeler dan de Roomse Kerk. Wij zien de komst van de islam eigenlijk als een verlichting van ons juk. De Romeinen waren veel minder tolerant.’
Saskia Bosch is journaliste en Egyptologe. Rena Netjes is arabiste en Midden-Oostenkenner, en woont in Cairo.