Reportage
In het Midden-Oosten en Noord-Afrika is het geloof in geesten wijd verspreid. Deze zouden bezit nemen van het lichaam. Een zarceremonie kan verlichting bieden. Gerda Sengers deed er onderzoek naar in Egypte.
Gepubliceerd in 2009/3 Het lichaam.
Sinds ik in 2000 een onderzoek afsloot naar demonische bezetenheid en genezing door zarceremonieën en koranische (gebeds)genezing, ben ik beide blijven volgen tijdens mijn jaarlijkse bezoeken aan Egypte. Vorig jaar besloot ik om er direct bij betrokken te raken. De aanleiding was Latifa, een ongetrouwde vrouw van begin dertig, die tevergeefs zocht naar een geschikte huwelijkspartner. Zij weet dat aan een slechte djinn (geest of demon), die door magie of het boze oog van een jaloerse vriendin haar leven verstoorde.
Ik vroeg haar of ze wel eens een zarceremonie had bijgewoond. Ze kende het alleen van horen zeggen. Ik bood aan om een goede kudya, zarleidster, te zoeken en de kosten van de ceremonie te betalen. Dat accepteerde ze graag. In ruil daarvoor zou ze haar psychische en lichamelijke ervaringen vertellen. Ik vond dat een goede deal, want hoewel ik in mijn onderzoek heb getracht de belevenissen van mijn participanten te interpreteren, bleef er altijd een zekere afstand tussen hen en mij, al was dat alleen maar omdat ik niet ben opgevoed in hun demonencultuur en ook niet op dezelfde manier in demonische bezetenheid geloof. Ik ging op bezoek bij Zahra, die ik als zarsheikha goed had leren kennen tijdens mijn onderzoek. Zij was direct bereid een zar voor Latifa te organiseren. Haar financiële positie was weinig rooskleurig, omdat ze aanzienlijk minder ceremonieën organiseerde vanwege kritiek uit fundamentalistische hoek. We spraken tijd en plaats af en zij zou zorgen voor muzikanten, gasten, offerdieren, eten en drinken.
Volksislam
In Egypte en elders in de moslimwereld bestaat naast de orthodoxe vorm van de islam die door religieuze geleerden en de overheid worden uitgedragen voorstellingen en praktijken van de bredere lagen van de bevolking. Deze volks- of lokale islam wijkt veelal af van de orthodoxie. Per land hebben lokale tradities en overleveringen grote invloed uitgeoefend, maar kenmerkend voor de volksislam van bijna alle islamitische landen is dat een grote plaatswordt ingeruimd voor het geloof in djinn, het boze oog en magie, die een belangrijke rol spelen bij de zogenaamd bovennatuurlijk veroorzaakte ziekten waarvan men gelooft dat ze door bovennatuurlijke krachten veroorzaakt worden.
In het islamitische volkgeloof worden bij ziekten twee soorten oorzaken onderscheiden: natuurlijke en bovennatuurlijke. Voorbeelden van de eerste zijn aantoonbare afwijkingen van organen, weefsels of cellen, huidziekten en botbreuken. Kinderloosheid, voortdurende hoofd- of gewrichtspijnen, langdurige menstruatie, nervositeit, verwarring, impotentie, epilepsie, hallucinatie, slapeloosheid, vergiftiging door slangen- en schorpioenbeten, en vaak ook heftige emoties en gedrag dat afwijkt van de algemene opvattingen, worden gezien als typisch veroorzaakt door bovennatuurlijke krachten. Ziekte of ander ongeluk waarvan geloofd wordt dat het bovennatuurlijk veroorzaakt is dient tijdens een specifieke ceremonie ‘ontknoopt’ te worden. De zar, zoals uitgevoerd in Egypte, is daarvan slechts één voorbeeld.
Ten tijde van mijn onderzoek tussen 1995-2000 was er tevens grote belangstelling voor koran (gebeds)genezing. Hoewel beide geneeswijzen in hun uitvoering verschillen, hebben ze als overeenkomst het toekennen van macht aan djinns. Bovennatuurlijke veroorzakers zijn in de eerste plaats djinns, die weliswaar in de koran genoemd worden, maar in het volksgeloof een eigen leven zijn gaan leiden. Er bestaan ontelbare soorten goede en kwade djinns, allemaal met verschillende namen en eigenschappen.* Men gelooft dat ze zich graag onder de fundering en drempels van huizen, in toiletten en badkamers, bij bronnen, rivieren, grotten, spelonken, graftomben, ruïnes, op eenzame plaatsen en bij vuurbronnen ophouden. Maar hun hoofdverblijfplaats is onder de aarde en daarom worden zij in het Egyptische volksgeloof tahtaniyyin, ‘bewoners onder de aardbodem’, genoemd. Vanzelfsprekend gelooft niet iedereen evenveel in bovennatuurlijke veroorzakers en hoger opgeleiden koesteren een zekere ambivalentie tegenover het onderwerp. Sommigen geloven wel in het bestaan van bovennatuurlijke krachten omdat het in de religieuze teksten wordt vermeld, maar de betekenis ervan is in de hedendaagse werkelijkheid voor hen minder belangrijk dan voor lager opgeleide personen. Maar mijn persoonlijke ervaring is dat bij tegenspoed ook hoger opgeleiden op zijn minst even aan bovennatuurlijke oorzaken denken.
Het zijn bewoners onder de aardbodem
Dodenstad
Een week na mijn bezoek aan de zarleidster ben ik ’s avonds op weg naar de dodenstad, een van de grote begraafplaatsen niet ver van de citadel van Salah ad-Din. De zar wordt gehouden bij een vrouw die in een hush(graftombe) woont. Ik heb instructies gekregen hoe ik er moet komen, toch rijd ik nu al een tijdje in taxi rond door een doolhof van smalle stoffige steegjes, langs de oude stadsmuur en eeuwenoude huizen. Latifa, de ‘zarbruid’, is al ’s middags naar de hush vertrokken, omdat ze op de ceremonie moet worden voorbereid.
Als we eindelijk de hush vinden, staat de zar op het punt van beginnen. Latifa zit op de grond naast Zahra en een groepje, dat grote platte trommels vasthouden. Ze lacht onzeker als ze mij ziet. Door een van Zahra’s helpsters word ik onmiddellijk van top tot teen bewierookt. Ik loop door verschillende ruimtes en kom uit op een binnenplaats. Er staan drie grote stenen lijkkisten die er door het maanlicht onheilspellend uitzien.
Latifa komt bij mij staan en vertelt dat Zahra al druk in de weer was bij haar aankomst. In elke hoek bleef ze een poosje staan, prevelde iets en strooide bij de drempels zout om slechte djinns buiten te houden. De malaykaardiyya, haar persoonlijke goede djinn, heeft het haar zo opgedragen. Ze hebben even gepraat over Latifa’s diepste gevoelens en daarna zijn ze samen langs de offertafel gelopen waarop schotels met voedsel en allerlei zoetigheden staan. ‘De gedekte tafel is het symbool van het leven gevende spirituele beginsel’, vertelde Zahra ‘en de rozen die er tussen in liggen zijn voor de Sitt al-Kabira, een belangrijke djinn, die als de Grote Mama wordt beschouwd. In de rieten mand aan het einde van de tafel zitten zeven soorten wierook voor de zeven koningen van het geestenrijk’. Tijdens de laila, het offermoment, zullen twee kalkoenen worden geslacht. Latifa draagt een wittej alabiyya en hoofddoek. In de aangrenzende kamer hangen aan spijkers meerdere jalabiyya’s en sjaals in verschillende kleuren. ‘De Sitt al-Kabira verlangt van je dat je met de witte begint’, heeft Zahra gezegd. ‘Daarmee geef je aan dat je een zuivere geest hebt. Ik zal je een teken geven wanneer je een andere moet aantrekken. Van groen krijg je baraka, zegenende kracht. Met de rode eer je de machtige sultan al-Ahmar, een belangrijke vuurdjinn. Die moet je aantrekken als de kalkoenen worden geofferd. Aan het einde trek je de gele aan. Dan is de reis volbracht. De wijze Sitt al-Kabira heeft zich dan teruggetrokken, en wij eten met elkaar. Wees niet bang. Durf af te dalen in het onbewuste. De Sitt al-Kabira zal de poorten voor je openen. Ze zal je voorgaan op je zoektocht daar Beneden. Ik ben bij je. Ik zal je helpen bij het dalen en het stijgen. Vertrouw op mij. En vertrouw ook op de andere vrouwen. Zijdansen met de zeven geesten. Ze doen dat voor jou. Aan het einde van de reis zul je het begrijpen!’
‘Wees niet bang. Durf af te dalen in het onbewuste’
Eindeloze zee
We gaan weer naar binnen. Er branden lampen en enkele kaarsen. Een dichte wolk wierook hangt boven onze hoofden. De ruimte zit vol vrouwen, maar ik zie ook hier en daar een man en enkele kinderen; naaste familieleden van Latifa. De meeste vrouwen zijn kolossaal van omvang, dragen kleurige gewaden en veel sieraden. Een zware parfumgeur hangt om hen heen als een onzichtbare, zware mantel.
Trommels beginnen zachtjes te rommelen. We staan op en gaan in een kring staan. Latifa komt de kamer binnen en wordt begroet met een schril ‘…oeioei. Oeioei’. Zahra leidt haar naar het midden. Met opgeheven armen roept ze: ‘Oh Sitt al-Kabira, Oh koningin daal neer.’ Het drummen begint. De vrouwen dansen en ik doe hun bewegingen na. De dans begint heel rustig en eindigt in een heftige roffel van de trommels.
De wierookbrander gaat weer rond. De kring dansenden wordt groter. Latifa vertelde mij later: ‘Ik sloot mijn ogen en voelde dat iemand een sjaal over mijn hoofd legde. De muziek bonkte in mijn hoofd en ik gaf mij over. Mijn lichaam volgde het ritme en het zware gevoel op mijn borst verdween. Ik danste tot ik ineen zonk. Handen hielpen mij overeind. De witte jalabiyya moest ik verwisselen voor de groene.’
‘Ik danste opnieuw en de vrouwen zongen: “Oh Mamma van de Rechte Leiding.” Ik voelde mijn bovenlichaam schokken, mijn benen leken niet meer mee te doen. De aarde leek de hemel te raken. Ik zweefde. Als in een mist zag ik heupwiegende figuren en bezweek gezichten. Ik voelde mijn hart kloppen en toen de “mist” was opgetrokken lag ik op de grond en hoorde ik Zahra zeggen “ya ayni, ya ayni” (oh licht van mijn ogen, kom).’
Zahra leidt Latifa de kamer uit en als ze weer terugkomt draagt ze de rode jalabiyya. We gaan met brandende kaarsjes om haar heen staan. Twee grote kalkoenen worden binnengebracht en met één beweging de keel doorgesneden. Een van de helpsters houdt de beesten vast, terwijl Zahra haar handen tot een kom vouwt en een beetje van het stromende bloed opvangt en over Latifa’s hoofd sprenkelt. De wierook stijgt op, de trommels roeren, de vrouwen zingen. Latifa zegt: ‘Ik dans en het voelt alsof ik ronddrijf in een eindeloze zee van menselijke eilanden die elkaar af en toe raken en weer verder drijven.’
De geur van de wierook vermengt zich met de geur van ons zweet. De bewegingen van de dansende vrouwen worden wilder, ik dans mee, mijn bovenlichaam naar voren, naar achteren, naar voren en naar achteren tot mijn benen mij niet langer kunnen dragen en ik buiten de kring op de grond ga zitten. Zahra schreeuwt boven de muziek uit in mijn oor dat het goed gaat, dat Latifa met haar “meester”, de djinn die vanaf nu bij haar hoort, spreekt.
Zo gaat het uren door. Er spelen andere muzikanten, met een ander ritme. Een dikke man met een brede ceintuur met geitennagels en kleppers in zijn omhoog geheven handen, beweegt zijn heupen als een volleerde buikdanseres en spoort de vrouwen aan. Ik zie een paar deelneemsters in trance, de ene danst met een lange stok en een andere loopt zeer koket met haar heupen te wiegen. De anderen houden in de gaten of door het dansen hun kleding niet onzedelijk afzakt. Af en toe is er een korte pauze, waarin gelachen, rondgelopen, gedronken en gerookt wordt.
Ochtendgloren
De rode gloed van het ochtendlicht dient zich aan. Zahra’s helpsters hebben Latifa gewassen en haar de gele jalabiyya aangetrokken. Ze leiden haar naar de grote kamer, waar het dansen is gestopt en de vrouwen in een kring in kleermakers zit afwachten. Ik zit tussen hen in. Latifa zit naast Zahra. Een schaal met de gebraden kalkoenen op een grote berg rijst wordt in het midden gezet. Hongerig vallen de vrouwen op het eten aan. Zahra heeft tegen Latifa gezegd: ‘De reis is volbracht.’ En zij heeft geantwoord: ‘Ja, de reis is volbracht.’
Ik vraag haar hoe ze zich nu voelt. ‘Ik voel mij verbonden met deze vrouwen en met de Grote Moeder Aarde, de Sitt al-Kabira. Ik heb mijn “meester” gevonden, ik heb rust.’ Ik begrijp dat de dans meer is dan een emotionele uitbarsting, het is een instrument naar een hoger spiritueel niveau. Angst, benauwdheid en zorg worden omgezet in positieve gevoelens. Familie en zardeelneemsters zijn daarbij erg belangrijk omdat ze Latifa’s probleem erkennen, wat de kans op ‘genezing’ vergroot.
Fundamentalisten en orthodoxen noemen een zarceremonie onislamitisch. Het is onderhandelen met demonen, zeggen ze, en dat betekent dat hun macht wordt toegekend, terwijl alleen Allah macht heeft. Maar in korangenezing, die ik hierboven even noemde, is eigenlijk sprake van hetzelfde. De genezer, de mu’alig bil- qur’an, brengt door luide recitatie van specifieke koranverzen een zieke man of vrouw in trance, roept vervolgens de djinn op en dicteert hem zijn eis: bekering of verbranding. Dat betekent dat hij de djinn ook macht toekent. Korangenezing is echter maatschappelijk meer geaccepteerd door het beroep op de koran.
Kwaad wordt omgezet in goed
Hoewel ik persoonlijk struikel over begrippen als djinn, magie of het boze oog, accepteer ik volledig de demonenverhalen die mij zijn verteld. Mijn sympathie gaat meer uit naar zar- dan naar korangenezing, omdat men bij zar ervan uit gaat dat bezetenheid het werk is van een grillige en willekeurige demon, en niet te wijten is aan persoonlijke tekortkomingen of plichtsverzuim. De sfeer bij korangenezing is totaal anders: harder, strenger, onvriendelijker. Daarbij krijgt degene die last krijgt van een djinn de schuld: hij of zij zou zwak zijn in het geloof. De boosaardige djinn wordt met koranverzen buitenspel gezet en door de genezer met dwang uit het lichaam verwijderd. Slechts het leiden van een strenger islamitisch leven zou de schadelijke invloed kunnen neutraliseren. Maar tijdens een zarceremonie wordt de demon met muziek, dans, lekkere geuren en offers verleid en tot vriend gemaakt, kwaad wordt omgezet in goed.
Gerda Sengers is Arabist en antropoloog. In 2003 verscheen bij uitgeverij Brill in Leiden een handelseditie van haar proefschrift Women and Demons. Cult healing in Islamic Egypt.
*) Zargeesten worden zelden djinn genoemd. Men spreekt over meester, koning, sultan, pasha, er is zelfs sprake van eenvoudige soldaten. Enkele demonen worden bij naam genoemd (Sitt al-Kabira, Sultan al-Ahmar,enz.)