Wetenschap
Ayatollah Khomeini (1902-1989) is vooral bekend als oprichter van de Islamitische Republiek Iran. Zijn doodvonnis in 1989 tegen de Brits-Indiase schrijver Salman Rushdie bepaalde het beeld van hem als een strenge fundamentalist. Maar Khomeini was ook een kluizenaar en dichter die over onvoorwaardelijke liefde en wijn schreef. Mystiek en poëzie zijn twee belangrijke aspecten van zijn persoonlijkheid, ook al worden die door zijn politieke denkbeelden overschaduwd.
Gepubliceerd in 2008/3 Khomeini’s erfenis 1979-2009
Ayatollah Khomeini’s interesse in de mystiek van de islam begon al tijdens de eerste periode van zijn studies in de religieuze stad Qom. De islamitische mystiek biedt een individu de mogelijkheid om zich zonder enige bemiddeling te verenigen met het goddelijke. De mysticus moet zich zuiveren van lage hartstochten en zijn belangen en interesses van de wereld afsnijden. Zo kan hij de eenwording met God bereiken. Het doel van een mysticus is immers de eenwording met het goddelijke waarna hij, gezuiverd van al zijn menselijke eigenschappen, de gemeenschap kan leiden.
Voor Khomeini was het idee van een mystiek leiderschap aantrekkelijk, omdat het hem in staat zou stellen om de koran, de overleveringen en de heilige wetten zelfstandig te interpreteren, en als de leider van de gemeenschap te functioneren. Zijn interesse voor poëzie heeft direct te maken met de islamitische mystiek. De Perzische poëzie is al sinds de elfde eeuw het medium bij uitstek voor het vertolken van mystieke ideeën. De mystici gebruikten diverse poëtische vormen om complexe mystieke begrippen en gedachten aan hun lezers over te brengen. Khomeini plaatste zich als dichter in deze mystieke traditie van Perzië. Khomeini’s gedichten vormen een belangrijk deel van zijn oeuvre, vooral omdat hij hierin de mystieke kant van zijn persoon toont. In zijn gedichten en mystieke verhandelingen lijkt hij een andere persoon, die ver van fundamentalistische gedachten afstaat.
Over zijn poëzie schrijft zijn biograaf Moin: ‘His poetry is significant because it shows how deeply his mysticism is enshrined in his own world of personal experience. As a mystic he is imaginative, tender and gentle, touching upon the ethereal world. He is compassionate and even “avoids killing flies, instead gently persuading them with the fringe of his cloak to fly away.”‘1
Khomeini schreef gedichten in verschillende klassieke vormen en genres. Een deel van zijn gedichten behandelt politieke thema’s; daarin veroordeelt hij bijvoorbeeld de Iraakse oorlog tegen Iran en het westerse imperialisme. De politieke gedichten stellen in poëtisch opzicht weinig voor. Het volgende kwatrijn is een toespeling op de voormalige Iraakse president Saddam
Hussein. Het gedicht is een poëtische verwijzing naar Saddams invasie die hem uiteindelijk zelf in problemen bracht. Mogelijk doelt Khomeini hier op Saddams verzoek tot het staken van de oorlog dat door Khomeini werd afgewezen:
Onze Islamitische Republiek is een teken van de islam
De corrupte gedachten van ruziezoekers zijn onrijp
De natie gaat voort op zijn weg [terwijl]
Saddam door zijn eigen hand in honderd (sad) valstrikken (dam) is gevallen.2
De volgende passage komt uit een lofdicht ter verheerlijking van de twaalfde sjiitische Imam die sinds 941 in verborgenheid leeft en aan het einde der tijden terug zal keren.3 De aanval in deze passage is gericht tegen de koloniale machten, vooral Engeland dat zich verschillende malen met interne politieke ontwikkelingen heeft bemoeid:
Hoe lang zullen deze ongelovigen het bloed van de gelovige mensen drinken?
Hoe lang zullen deze wolven de herders van deze schapen zijn?
Hoe lang zullen deze onmensen onze heersers zijn?
Hoe lang willen deze dieven ons die niemand hebben onderdrukken?
Hoe lang zal de onderdrukking door de Engelsen door moeten gaan?
De Engelsen die niet geëvenaard kunnen worden in onderdrukking en onrecht.
De Engelsen die door hun hebzucht de gehele wereld armoede hebben gebracht.[ … ]
O koning!4 Verneder hen in deze wereld tot de dag des oordeels;
Zij die op de aarde de bel van verzadiging laten rinkelen.5
Betere gedichten treffen we in het genre ghazals (liefdesgedichten); deze wijken zowel in poëtische kwaliteit als stijl af van zijn kwatrijnen. Deze ghazals kunnen gekarakteriseerd worden als typisch qalandariyyât, representatief voor de antinomistische stroming binnen de mystieke islam. De term is afgeleid van rondzwervende vagebonden (qalandars) die zich niet aan de orthodoxe islamitische normen en wetten wilden onderwerpen. Deze levensbeschouwing heeft zijn wortels in het twaalfde-eeuwse Perzië en Anatolië. Exponenten hiervan zijn dichters als Hakim Sanâ’i (gest. 1131) en Farid ad- Din ‘Attar (gest. ca. 1220 ). De belangrijkste eigenschap van deze stroming is dat de rondzwervende mystici tegen alle uiterlijke vroomheid en religiositeit van georganiseerde soefi’s en orthodoxe geestelijken zijn. Hoewel de vagebonden een losbandig leven leiden, zijn ze uiterst vroom. Hun uiterlijke kenmerken waren hun naakte verschijning met soms alleen wat lompen rond hun middel; bovendien schoren ze al het haar op hun hoofd en gezicht als symbool van het verzaken van de wereld. In sommige gevallen droegen ze ook piercings.6
Spot
Door de orthodoxe leer te bekritiseren probeerden ze hun ware geloof en vroomheid te verbergen. Waar mogelijk dreven ze spot met heilige riten en doctrines van de islam. Door hun provocerende verschijning probeerden ze zich te beschermen tegen de hypocrisie van de soefi-sjeiks en de geestelijken. Vaste onderwerpen van de qalandarpoëzie zijn verheerlijking van de wijn, het wijnhuis en de wijnschenker, die symbool staan voor de absolute verzaking van de wereld.
Khomeini verafschuwde orthodoxe geestelijken
De wijnschenker is een oude magiër, een Zoroastrische priester die met andersgelovigen in een taverne de mystieke reiziger op de pad der liefde begeleidt. Door hun provocerend gedrag worden de vagebonden ook wel malâmati’s genoemd (mensen die verwijten te verduren krijgen). Hoewel Khomeini’s gedichten duidelijk een qalandari-doctrine weerspiegelen, is het niet eenvoudig om hem in een bepaalde mystieke orde of stroming te plaatsen. De vagebonden figureren in een aantal van zijn gedichten. In de volgende verzen spreekt de dichter de vagebonden aan:
O vagebonden, maak van het wijnhuis een paradijs
[want] de vogel van het paradijs die wijn
heeft gedronken is onze gesprekspartner.
[ … ]
Wijnschenker! Schenk rooskleurige wijn in
mijn beker:
Dit volle wijnvat is de reden voor onze eer.7
In de gedichten waarin hij een toespeling op de onorthodoxe levenswijze van de vagebonden maakt, wordt meestal sterke kritiek op de orthodoxe geestelijken geleverd. Khomeini verafschuwde orthodoxe geestelijken: niet alleen in zijn gedichten maar ook in een aantal van zijn brieven maakte hij zijn afkeer kenbaar. Moin schrijft: ‘Khomeini’s hatred of the orthodox clergy was second only to, and perhaps even surpassed, his hatred of the United States.’8 Zijn afkeer van de reactionaire en orthodoxe geestelijken is waarschijnlijk begonnen tijdens zijn studie in Qom toen hij privé-lessen in mystiek volgde, iets wat in Qom niet werd gewaardeerd.
In zijn beroemde brief aan de reactionaire geestelijken beschrijft Khomeini hoe slecht de mullahs zijn zoon behandelden, alleen omdat Khomeini filosofiecolleges onderwees. Bovendien verwerpt Khomeini de opvatting van veel geestelijken dat religie en staatszaken strikt gescheiden moeten blijven:
‘This old father of yours has suffered more from stupid reactionary mollahs than anyone else. When theology meant no interference in politics, stupidity became a virtue. If a clergyman was able, and aware of what was going on [in the world around them], they searched for a plot behind it. You were considered more pious if you walked in a clumsy way. Learning foreign languages was blasphemy, philosophy and mysticism were considered to be sin and infidelity. In the feiziyieh my young son Mostafa drank water from a jar. Since I was teaching philosophy, my son was considered to be religiously impure, so they washed the jar to purify it afterwards. Had this trend continued, I have no doubt the clergy and seminaries would have trodden the same path as the Christian Church did in the Middle Ages.’9
In een andere passage in zijn poëzie bekritiseert Khomeini verschillende religieuze klassen, en mensen die het gedrag van vagebonden nabootsen:
O sjeik! Jij bent een doorn op mijn weg,
verdwijn uit de rozentuin.
O schandelijke mystieke vagebond (rend)!
Verdwijn van mijn weg. O schandelijke en onontwikkelde morshed
(gids) wil jij mij naar de rechte pad leiden!
O bedrieglijke Soefi! Verdwijn uit mijn
zicht.
O jij die je in een klooster hebt teruggetrokken, jij bent gegrepen door je lagere
hartstochten; verlaat de rij van de mensen
die verliefd zijn op het gezicht van de
hartendief.
O jij met de manieren van de vagebonden!
O jij die de wind op je zool hebt, met een
Soefi-kleed op je schouders, laat het kleed
van polytheïsme achter en ga voorbij
Het huis van Kaäba waarvan je nu dienaar
geworden bent.
O bedrieger! Jij bent de dienaar van Satan,
ga aan dit Huis voorbij.
Van de kerken die door de onderdrukkers
worden gebruikt
distantieerde Jezus de zoon van Maria zich,
ga hier voorbij.10
In een ander gedicht adviseert de dichter zijn lezer hoe hij met deze vagebonden om moet gaan. Geheel volgens het qalandariyyâtgenre spreekt de dichter over de zaken waar vagebonden niets mee te maken willen hebben:
Ga niet om met een vagebond maar als je met hem omgaat, vraag nooit naar wijsheid, filosofie, koranverzen en islamitische overleveringen.11
Lofzang op de wijn
Een van de vaste onderwerpen van qalandar-poëzie is de lofzang op de wijn, en het grootste deel van Khomeini’s liefdesgedichten gaat dan ook over de verheerlijking van de wijn en de wijnschenker. De wijn heeft verschillende functies voor de dichterminnaar. Zo schakelt de wijn zijn ratio uit, die in mystieke leer een belemmering vormt op het pad der liefde. De wijn brengt de dichterminnaar van de veilige wereld van de ratio naar de gevaarlijke wereld van de liefde waar liefdeskrankzinnigheid een manier biedt om de menselijke vervolmaking dichterbij te brengen. De liefde is een alternatief voor de weg van de hypocriete asceet en de soefi-sjeik. Om zich met de Geliefde te kunnen verenigen, moet de reiziger vele gevaren en valkuilen ontwijken:
Het duurt jaren voordat je de weg van de
liefde kan vinden:
Dit is het pad van de vagebonden van het
wijnhuis en het is niet makkelijk.12
In de volgende regel smeekt de dichter de wijnschenker om de deuren van het wijnhuis te openen. De wijnschenker heeft de wijsheid in pacht en kan alle problemen van de dichterminnaar oplossen:
Wijnschenker! Open de deur van het wijnhuis voor mij
Vernietig mijn verlangen naar studie, discussie, ascetisme en hypocrisie.13
De verblijfplaats van de vagebond is de kroeg, de tegenhanger van de moskee. Vaak komt de dichterminnaar naar het wijnhuis nadat hij zich bedrogen heeft afgekeerd van de moskee, de religieuze school of het klooster. Op deze plaatsen zou men zich bezighouden met intellect, de ratio en het ego, en de uiterlijke aspecten van de religie. De mystieke reiziger komt er vaak snel achter dat hij hier zijn doel, de eenwording met God, niet kan bereiken. Daarvoor moet hij zich richten tot het wijnhuis waar de oude heidense man van de magiërs hem op zijn weg kan leiden:
Maak de deur van het wijnhuis open voor mij dag en nacht
Want ik heb genoeg van de moskee en van de school
De kleding van het ascetisme en de hypocrisie heb ik afgelegd en ik draag nu het
Mystieke gewaad van de oude leidsman van het wijnhuis. Nu ben ik bij zinnen.
Omdat de prediker van de stad door zijn raad mij plaagde,
Vroeg ik de hulp van de dronken vagebond.
Laat me een bezoek brengen aan het wijnhuis
Want ik werd wakker geschud door de hand van het Idool in het wijnhuis.14
Eenmaal bewust van het schrille contrast tussen de moskee en het wijnhuis drijft de dichterminnaar de spot met de heiligste tradities van de islam. Een favoriet thema is de islamitische vastenmaand ramadan. In de gedichten over ramadan betreurt de dichter de komst van deze heilige maand want hij moet de drinkbijeenkomsten uitstellen. Het volgende fragment is een typisch antinomistisch motief dat de dichter gebruikt om de hypocriete geestelijken en de soefi’s te veroordelen:
Ramadan is gekomen terwijl de wijn en het wijnhuis uitgebannen zijn
Liefde, frisheid en wijn moeten nu uitgesteld worden tot het ochtendgloren
In mijn aanwezigheid brak de oude magiër zijn vasten met wijn
Ik zei tegen hem: ‘Jouw vasten heeft je vruchten geschonken.’
[Hij antwoordde:] ‘Was jezelf met wijn want in de religie van de losbandige mystici
wordt jouw gebed aanvaard door God.’15
Een ander vast antinomistisch motief dat in Khomeini’s poëzie voorkomt, is de afkeuring van de heiligste doctrines en rituelen van de orthodoxe islam: de bedevaart naar Mekka.
Deze religieuze plicht voor elke moslim komt herhaaldelijk in Khomeini’s gedichten voor. De dichter adviseert de reizigers om geen aandacht te schenken aan het Huis van God, dat eigenlijk van klei en water is gemaakt, want de verering van het Huis is een heidense rite waarbij Idolen worden aanbeden. In de officiele mystieke leer zou de reiziger zich moeten concentreren op de Eigenaar van het Huis. Op basis van dit gegeven onderscheidt Khomeini twee Kaäba’s: één gemaakt van de klei (gel), en een andere is de Kaäba van het hart (del). Deze opvatting over het Huis van God is geenszins nieuw; het idee is al bekend bij de vroege islamitische mystici. Er zijn tal van anekdoten over mystici die het Huis wilden vernietigen zodat de moslims zich konden richten op God zelf. De uiterlijke reis naar de Kaäba werd gezien als hypocrisie.16 De volgende anekdote gaat over de Kaäba van het hart als een teken van trouw en de aversie van de mystici tegen de formele lezing van de religie:
Mensen zagen de mysticus Sjebli rennen
met vuur in zijn handen. Zij vroegen aan
hem: ‘Waar ga je naar toe?’ Hij antwoordde: ‘Ik ga de Kaäba in brand steken zodat
mensen zich meer bezighouden met de
Eigenaar van het Huis.’17
De relatie tussen de bedevaartganger en de Kaäba wordt vaak in liefdestermen beschreven. De Kaäba die met zwarte sluiers bedekt is, wordt gezien als een bruid die op haar geliefde wacht; de zwarte steen is dan de schoonheidsstip op haar gezicht. De deurring wordt gezien als de gekrulde lokken van de geliefde. Ondanks deze vergelijkingen raden vele Perzische dichters de lezers aan om de fysieke Kaäba niet te aanbidden maar om zich te concentreren op de spirituele aspecten van de Kaäba. De dichters keuren de minnaars af die in twee richtingen bidden omdat dat als polytheïsme kan worden beschouwd; de twee Kaäba’s vormen eigenlijk een test voor de minnaar. De Perzische geleerde Mohammed Ghazâli (gest. 1111) maakt een onderscheid tussen mensen die daadwerkelijk een zware reis naar de Kaäba ondernemen en zij die de reis innerlijk ervaren. Terwijl de eersten naar de Kaäba gaan en zeven maal rond het Huis lopen, komt het Huis naar de tweedegroep toe en draait zeven maal om hen.18
Khomeini’s gedichten over de afkeuring van de Kaäba zijn geschreven in deze traditie. Op verschillende plaatsen maakt hij zijn voorkeur voor de Kaäba van het hart bekend:
Zeg tegen de karavaan terug te keren van de weg naar de Kaäba
[want] wij zagen in onze dronkenschap de geliefde buiten het Huis.
O onwetende bedevaartgangers, waarom roepen jullie labbayk (hier ben ik voor U)?
We hoorden Zijn labbayk gesproken door de wijnbeker tijdens de retraite.
O gesluierde Soefi’s, hoe lang willen jullie in versluiering blijven?
In het niet-zijn scheurden wij de sluier van het ego.
O lakei van de Kaäba, verwijder de sluier,
Want wij hebben de sluier afgedaan van de Kaäba van het hart.
O wijnschenker! Schenk wijn in de bokaal van de vrienden
[want] wij hebben de smaak van de wijn
van liefde uit Zijn hand geproefd.19
Wanneer het Huis van God niet meer de richting van het gebed is, verandert ook de gebedsnis (mehrâb) voor het vijfmaal daags verplichte gebed. De dichter zoekt associaties tussen een islamitische gebedsnis en het lichaam van de Geliefde. Een favoriete toespeling is Zijn wenkbrauw:
Ik zal mijn gezicht keren van de soefi-cel en het klooster
Ik zal knielen op de grond van de wijnschenker in het wijnhuis.20
In een ander vers is de richting van zijn gebed de boog van de wenkbrauw van de geliefde die op een nis lijkt:
De boog van je wenkbrauw is de nis van mijn hart en ziel
Wat een verschil tussen jou en mij? Wat een verschil tussen de asceet en de nis.25
In dit soort beeldspraken benadrukt de mysticus dat de liefde het enige middel is om zich te verenigen met de geliefde.
Reacties
De gedichten van Khomeini werden op verschillende manieren ontvangen. Veel Iraanse ballingen waren met stomheid geslagen toen ze de gedichten zagen. Ze geloofden niet dat ze van dezelfde geestelijke waren die hen van huis en haard had verjaagd. De gedichten gaven hun wel de gelegenheid om verschillende parodieën te schrijven.
De reactie van Iraniërs in Iran was tweeslachtig. Khomeini’s trouwe conservatieve aanhangers wezen de authenticiteit van de gedichten af; in hun opvatting zou hun leider nooit gedichten schrijven ter verheerlijking van de wijn. Ze waren van mening dat deze gedichten een dubbelzinnige betekenis hadden en de gelovigen op het verkeerde pad zouden brengen. Een andere groep van zijn volgelingen ontving de gedichten echter met open armen.
Om de conservatieven ervan te overtuigen dat deze gedichten mystiek geïnterpreteerd moeten worden, schreven ze er verschillende commentaren op.22 Zij plaatsten Khomeini als dichtermysticus in een eeuwenoude intellectuele en mystieke traditie. Om te voorkomen dat de gedichten als profaan worden geïnterpreteerd werden de verzamelde gedichten voorzien van een verklarende woordenlijst waarin de mystieke betekenis van elk woord uiteen wordt gezet. Deze verzameling is al vele malen herdrukt. Khomeini’s gedichten werden ook gebruikt als inspiratiebron voor oorlogspoëzie waarin hij beschreven wordt als ‘de oude leidsman van de mystici’ (pir-e ârefân), of’imam van de minnaars’ (emâm-e âsbeqân).
Een nieuwe generatie van dichters gebruikte de uitspraken en gedichten van Khomeini om jongeren te mobiliseren om tegen de Iraakse invasie te vechten. Vele motieven uit de mystieke poëzie werden ingezet om jongeren naar het front te krijgen: de Kaäba van het hart betekende voor de jonge soldaten het bereiken van het heilige sjiitische mausoleum van de derde Imam in Kerbala die alleen door martelaarschap kon worden bereikt. Deze gedichten waren uiterst effectief om jongeren te mobiliseren voor de oorlog. Ze werden gezongen door soldaten en herhaaldelijk uitgezonden door de radio en televisie. Iedereen kent vele verzen uit het hoofd. De voornaamste thema’s van dit soort gedichten zijn martelaarschap en het verdedigen van het land als een religieuze plicht. In deze gedichten wordt meestal Khomeini aangehaald als de onbetwistbare leider. Het volgende gedicht van de dichteres Sepide Kashani is een goed voorbeeld van de positie en de invloed van Khomeini:23
O mijn vijand! Als je mijn land met bloed besmeurt,
Komen rode rozen in veelvoud op uit mijn graf, mijn paradijs.
Als je mijn lichaam verbrandt en doorboort met een kogel,
Als je mijn hoofd van mijn lichaam afhakt,
Hoe zou je de liefde tussen mij en mijn thuisland
uit mijn hart kunnen stelen? O vijand!
Ik ben een Iraniër, mijn ideaal is martelaarschap
het offeren van mijn leven is een [goddelijke] manifestatie van het Zijn.
Geen overgave, geen tolerantie, geen genade, geen smeekbede
mijn onbeteugelde rijtuig zal je listen uitschakelen.
Ik ben een vrij mens in het land van nobele mannen;
Mijn schoot cultiveert de roos van geduld.
Zelfs als je me met het zwaard van onderdrukking onthoofdt,
Zal ik uit geen andere beker willen drinken behalve de beker van Eenheid.
Ik heb een verheven ster want mijn leider is teruggekomen van zijn tocht:
Het is lente en de tijd om de rozen te plukken.
Asghar Seyed-Gohrab is voorzitter van de sectie Perzische taal- en cultuur van de Universiteit Leiden. Hij is lid van de jonge Akademie van de Koninklijke Nederlanse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Dit artikel is een bewerkte versie van een publicatie in Sharqiyyat, nr. 16/2, 2004, pag. 89-108.
Noten
- B. Moin, Khomeini: Life of the Ayatollah, Londen, 1999, pag. 272.
- Diwân-e emâm (‘De verzamelde gedichten van de imam’), Teheran, 1998, zestiende druk, pag. 195.
- J. ter Haar, Volgelingen van de imam: een
kennismaking met de sji’itische islam, Amsterdam, 1995, pag. 32-35. - Khomeini verwijst hier naar de twaalfde Imam.
- Diwân-e emârn, pag. 266.
- Voor meer informatie over antinomistische islamitische mystici zie A.T. Karamustafa, God’s Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Later Middle Period I200-I550, Salt Lake City, 1994; J.T.P. de Bruijn, ‘The Qalandariyyât in Persian Mystical Poetry, From Sanâ’i Onwards’ in The Legacy of Medieval Persian Sufism; L. Lewisohn (red.), Londen, 1992, pag. 75-86.
- Diwân-e emâm, pag. 56.
- B. Moin, Khomeini, pag. 276.
- Khomeini, pag. 276. Zie ook Father! O Standard Bearer of Islam!: an Article by his excellency Hojjatul-Islam wal muslemin Haj Sayed Ahmad Khomeini about his noble father his holiness imam Khomeini, Teheran, 1993. pag. 10
- Diwân-e emâm, pag. 176.
- Diwân-e emâm, pag. 177.
- Diwân-e emâm, pag. 70.
- Diwân-e emâm, pag. 171.
- Diwân-e emâm, pag. 142.
- Diwân-e emâm pag. 300.
- A.A. Seyed-Gohrab, Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing in Nizami’s Epic Romance, Leiden/Boston, 2003, pag. 227-34.
- Farid ad- Din ‘Attâr, Tazkerat al-owliyâ, pag.538.
- H. Khadiw-Jam (red.), Kimiyâ-ye sa’âdat (‘Elixir van Geluk’), Teheran, 1985, vol. I, pag. 456-57.
- Diwân-e emâm, pag. 164.
- Diwân-e emâm, pag. 158.
- Diwân-e emâm, pag. 43.
- Een van deze commentaren is van Mohsen Binâ, Sjam’-e jam’, Teheran, eerste druk 1989, zesde druk 2001.
- Majmoe’-ye maqâlahâ-ye seminâr-e barrasi-e adabiyyât-e enqelâb-e eslâmi, Qom, 1994, pag. 6-7.