SWANA-muziek op het podium. Van Saint Levant tot Marmoucha

De Frans-Palestijnse Saint Levant is met zijn meer dan 1,5 miljoen maandelijkse luisteraars op Spotify een internationaal succes die zowel in Beiroet, Parijs als Amsterdam optreedt. Sinds enkele jaren staan steeds vaker artiesten en muziek uit de SWANA-regio (Zuidwest-Azië en Noord-Afrika)¹ op Nederlandse podia. ZemZem ging op zoek naar de muzikanten, programmeurs en het publiek achter deze trend.

Gepubliceerd in 2025/1 Kat, kameel, kameleon.

Wereldmuziek dekt de lading niet

In Nederland werd het beperkte aanbod van muziek uit de SWANA-regio tot zo’n tien jaargeleden voornamelijk gezien als wereldmuziek. Dit genre, eind jaren tachtig geïntroduceerd door de internationale muzieklabels, bracht niet-westerse muziek naar een westers publiek.² De Algerijnse rai bereikte op die manier als eerste genre uit de SWANA-regio de grote internationale podia.³

Tegenwoordig staat de term wereldmuziek onder druk. ‘Ik noem het muziek uit de MENA of SWANA, omdat wereldmuziek een gedateerde term is die de muziek ziet door een westerse bril’, zegt Max van Bossé, programmeur bij Melkweg. Wereldmuziek richt zich vooral op de voorkeuren van het westerse publiek, waardoor niet-westerse muziekindustrieën onderbelicht blijven en muzikale tradities worden veralgemeend en geromantiseerd.

Ook TivoliVredenburg heeft zijn programmering de laatste jaren omgegooid. Toen Loubna el Boujoufi er vijf jaar geleden programmeur ‘wereldmuziek’ werd, merkte ze als snel dat ze weinig met dat genre kon aanvangen: ‘In plaats van te
focussen op een veel te breed genre waar 99% van de muziek op een of andere manier wel onder zou kunnen vallen, hebben we gekozen voor een focus op de SWANA-regio waarbinnen we aandacht kunnen hebben voor wat een bepaalde muziek, stijl of cultuur in het bijzonder kenmerkt’. Toch is het oppassen dat SWANA-muziek wereldmuziek niet gaat vervangen als vage term, want binnen de regio bestaat een enorme diversiteit aan muziek. Die verschillen merkt ook Job Noordhof, hoofd marketing, communicatie en verkoop bij Concertgebouw. Zo ziet hij weinig overlap tussen het publiek dat geïnteresseerd is in Turkse muziek en het publiek dat komt luisteren naar Marokkaanse, Iraanse of Arabische muziek. Dit onderstreept ook de cruciale rol die de diaspora speelt in de uitbouw en popularisering van SWANA-muziek in Nederland.

Ritmes en klanken van thuis
De groeiende etnische diversiteit, mede door arbeidsmigratie in de jaren zestig en zeventig, leidde tegen de eeuwwisseling tot een regelmatig aanbod van kleinschalige concerten voor de diaspora in Nederland. Een mooi voorbeeld van deze ontwikkeling is het Nederlandse Marmoucha Orchestra, dat opgericht is in 2002 en zijn naam dankt aan een district in Al Hoceima, Marokko. Het orkest dat in de eerste plaats geworteld is in de Arabisch-Andalusische muziektraditie organiseert sinds zijn beginjaren concerten voor de Marokkaanse gemeenschap met bijzondere aandacht voor religieuze en culturele evenementen zoals de iftar en Amazigh Nieuwjaar.

Daarnaast ontstond ook een aanbod voor jongeren met biculturele achtergrond. Competitie tussen populaire nachtclubs en concertzalen leidde tot het organiseren van feestconcepten waar Türk Pop en Marokkaanse of Arabische muziek centraal stonden. Op die manier konden ook volgende generaties hun muzikale roots ontdekken in de Nederlandse concertzalen.⁴

Ook recenter zijn (kinderen van) de diaspora uit de SWANA een doelgroep. ‘Nederland heeft natuurlijk een speciale band met Marokko, door de vele inwoners die er hun wortels hebben. Daarom zullen we bij een aanbieding van een Marokkaanse rapper blijeropspringen dan bij een Amerikaanse, omdat het voor het publiek echt een heel speciaal event is’, zegt Max van Bossé. Ook El Boujoufi stemt de SWANA-programmering in de eerste plaats af op Nederlanders met een biculturele achtergrond, om hun zo een gevoel van ‘thuis’ te geven. Van Bossé is ervan overtuigd dat jongeren die opgegroeid zijn met deze ritmes en sounds ook zelf bijdragen tot de verdere inburgering van de muziek. ‘De jongeren zijn onderdeel van onze samenleving en geven de muziek door aan de jongeren met wie ze in de klas zitten. We zien een verschuiving van een westers perspectief naar een wereldburgerbeeld, waar ook nieuwe geluiden bij horen, zoals afrobeats en MENA-sounds.’

Ook de Turkse gemeenschap krijgt een plaats binnen de programmering van verschillende zalen. ‘In Amsterdam is er een grote Turkse gemeenschap, en door het jaar heen bieden we voor hen een divers aanbod van bekende Turkse artiesten’, vertelt Bert Dondorff, programmeur bij Melkweg. ‘Het hoogtepunt is het jaarlijkse festival voor Anatolische muziek Kaynaş Club. Muzikaal betekent dit festival een mix van traditionele klanken met een breed scala aan genres, van psych folk en hypnotiserende saz tot elektronische beats, alud.’ Sinds de Syrische vluchtelingencrisis in 2015 vindt ook muziek uit Syrië, de Levant en de bredere Arabische wereld steeds meer ingang in Nederland.

De culturele diversiteit in grootsteden heeft dus een grote invloed op programmering, ook zo in de klassieke muziek. ‘Het is zowel maatschappelijk als financieel belangrijk voor ons om onze programmering diverser te maken’, vertelt Job Noordhof van Concertgebouw. Via het tweejaarlijkse SOUK-festival opgericht in 2005 en populaire namen als Najwa Karam en Ghalia Benali voegt Concertgebouw een programma toe aan hun klassieke aanbod. Toch geeft Noordhof aan dat het belangrijk is om diversiteit ook door te trekken in de rest van de programmering. Zoals er wordt gewerkt met quota voor vrouwelijke dirigenten onderstreept hij dat diversiteit een doel moet zijn bij het samenstellen van programma’s omdat dit ook echt effect heeft: ‘Bij een concert van de klassieke Turkse pianist Fazil Say merkten we dat het publiek plots veel diverser was. Dat is niet het geval bij alle muzikanten maar geeft wel aan dat representatie op het podium belangrijk is.’

Duik in de programmering
De toenemende programmering van muziek uit de SWANA-regio is volgens Max van Bossé niet verbazend: ‘Er is publiek voor, de sfeer is geweldig, en de artiesten zijn vaak erg dankbaar en professioneel.’ Het feit dat het aanbod de afgelopen jaren sterk is uitgebreid en gediversifieerd wakkert het enthousiasme nog verder aan.

‘Er is publiek voor en
de sfeer is geweldig’

Steeds meer artiesten uit de SWANA-regio combineren hun klassieke muzikale tradities met genres als jazz, pop, elektronica en hiphop, wat leidt tot nieuwe muzikale vormen die de Oost-West-opdeling in vraag stellen. Dat blijkt uit de programmering van onder meer Melkweg, waar artiesten als Disco Misr (disco- en funkversies van Arabische klassiekers), Wegz (Egyptische hiphop) en Melike Sahin (Turkse pop) vlot hun weg vinden. Ook BIMHUIS kan een lange lijst artiesten uit de regio presenteren, onder wie lang geleden Rabih Abu Khalil (Libanese oed-speler) en recenter Nawras Alataky (Syrische oed-speler), Hüseyin Badilli (Turkse zanger), Naïssam Jalal (Frans-Syrische fluitist), Wajdi Riahi (Tunesische pianist) en Oum (Marokkaanse zangeres). Paradiso kon al scoren met internationale ster Saint Levant, Shkoon (Syrisch-Duitse band) en Mashrou Leila (Libanese band). Ook binnen het nachtleven zetten feestjes als Yallah! Yallah! en Dabke Night de regio steeds vaker in de kijker. ‘Ook festivals en clubs als Dekmantel, Le Guess Who? en Down The Rabbit Hole willen meer artiesten deze kant op halen. Er zijn ook opvallend veel vrouwelijke MENA-dj’s, heel erg tof!’, vertelt Max van Bossé.

Naast deze fusiongenres is er ook veel interesse in de traditionele muziek uit de regio, denk onder meer aan Abdellah El Gourd (Marokaanse gnawamuzikant), Anouar Brahem (Tunesische oed-speler), Le Trio Joubran (Palestijns oed-trio), Nabyla Maan (Marokkaanse zangeres), het Amsterdams-Andalusisch Orkest en Marmoucha Orchestra. Hoewel in deze context nog regelmatig de termen wereldmuziek en global worden gebruikt, is de aandacht gevestigd op de individuele tradities. Deze concerten grijpen zowel terug op het populaire erfgoed van de twintigste eeuw als op oudere tradities. Ook traditionele instrumenten als de duduk (dubbelrietinstrument) en de oed (een luit uit de SWANA), waarrond zelfs een heel festival is ontstaan (UD Festival), staan steeds vaker in de kijker. Een deel van die optredens gebeurt met oog voor de traditionele
uitvoeringspraktijk, terwijl andere ensembles het erfgoed net op een vernieuwende manier benaderen. Het feit dat de muziek van Umm Kulthum vijftig jaar na haar overlijden onderwerp is van tal van concerten op Nederlandse podia getuigt
van een brede interesse in het populaire erfgoed uit de SWANA-regio. Op het programma van onder meer Muziekgebouw, Concertgebouw en TivoliVredenburg is verder ook plaats voor gnawamuziek, Arabisch-Andalusische muziek en de Levant, maar ook voor Armeense, Iraanse, Koerdische en Turkse muziek.

Hoewel bepaalde zalen dus voluit gaan voor muziek uit de regio, lopen grote agentschappen als Live Nation nog achter. Hun beperkte aanbod heeft een rechtstreeks gevolg op de Nederlandse podia. Daarom houdt Loubna el Boujoufi vooral de podia in landen van de SWANA, grote programmeurenfestivals in steden als Dubai en sociale media als TikTok in de gaten. Zeker die laatste is volgens haar heel belangrijk om op de hoogte te blijven van de nieuwe muzikale trends in de SWANA-landen.

Parallel aan de ontwikkelingen op het gebied van programmering, is de productie van SWANA-muziek in Nederland enorm gegroeid. Naast vele individuele muzikanten telt Nederland ondertussen verschillende professionele ensembles die gespecialiseerd zijn in muziek uit de SWANA-regio. Als we inzoomen op een van die gezelschappen zien we een aantal centrale ontwikkelingen en discussies in de praktijk.

Marmoucha: een brug tussen traditie en innovatie
Het Nederlandse Marmoucha Orchestra is 23 jaar na zijn oprichting de naam van Marokkaans gezelschap ontgroeid en is uitgebloeid tot een ensemble voor SWANA-muziek met een kern van een vijftiental muzikanten uit onder meer Brazilië, Duitsland, Iran, Libanon, Marokko, Nederland en Spanje. De essentie van Marmoucha is volgens artistiek leider Arin Keshishi tweeledig. Enerzijds gaat het orkest uit van de expertise die de gast- of eigen muzikanten uit de SWANA-regio hebben, anderzijds proberen ze vernieuwend te werk te gaan door die tradities te combineren met onder meer jazz, klassieke muziek en elektronische muziek. Zo proberen ze een muzikale brug te bouwen tussen tradities uit het Oosten en het Westen, met respect voor traditionele muziek: ‘Bij het orkestreren van de muziek proberen we de kern van de originele muziek te behouden en daarrond onze Marmoucha-klank op te bouwen […] Wij zouden de muziek ook op de authentieke manier kunnen spelen, de expertise daarvoor is aanwezig, maar we kiezen ervoor iets vernieuwend te doen en dat is ook waar Marmoucha bekend om staat. […] We zijn niet begrensd door de categorieën traditionele muziek en westerse muziek.’ De technische kennis en muzikale bagage van de muzikanten vormt zo een constante in de grote diversiteit aan projecten.’

De producties lopen dan ook uiteen van Andalusische jazz en kinderconcerten tot het vroege werk van Umm Kulthum en elektronische dansmuziek in Casablanca. Die variatie aan muziek spreekt volgens Keshishi niet een vast Marmoucha-publiek aan. ‘We hebben al traditionele Marokkaanse concerten gedaan waar de doelgroep in de eerste plaats de Marokkaanse gemeenschap is. Maar er zijn ook projecten die heel gemixt zijn.’ De kneedbare vorm van Marmoucha Orchestra maakt het daarnaast mogelijk om ook in concertzalen te spelen die minder vertrouwd zijn met muziek uit de SWANA-regio. Zo kon Keshishi’s eigen fusionproject Self-Reflection waarin jazz, flamenco en Iraans-Armeense muziek samenkomen zowel in BIMHUIS als op North Sea Jazz Festival spelen. ‘We pasten niet helemaal binnen het kader van het festival, maar kregen toch een plaats op het podium met wat alternatievere muziek. Festivals staan er dus wel voor open.’

Integratie is tweerichtingsverkeer
De verbinding tussen genres uit het Oosten en Westen heeft ook een maatschappelijke lading. Muziek is voor de muzikanten een belangrijke manier van expressie van hun identiteit en van integratie in de Nederlandse samenleving.
‘Er heersen tegenwoordig veel problematische ideeën rond migratie en het accepteren van nieuwe mensen, maar wat mij betreft kan het nooit gaan om eenrichtingsverkeer. Het gaat niet enkel over de integratie van mensen die naar Nederland komen, het gaat ook over hoe die mensen ontvangen worden. Dit soort projecten brengt mensen dichter bij elkaar, het vormt een geheel dat bestaat uit vele verschillende dingen. Het is net een heerlijke maaltijd waar gerechten uit verschillende landen gemengd worden tot een geheel dat niet langer kan worden ontward.’ Kortom, Marmoucha probeert met zijn muziek naast kwaliteit ook een visie op samenleven neer te zetten in de context van toenemende polarisatie en xenofobie.

Of we binnen enkele jaren grote SWANA-festivals zullen hebben op Nederlandse bodem is lang niet zeker. De rijke en diverse programmering van de laatste vijf à tien jaar toont aan dat de SWANA-muziekcultuur in Nederland
floreert, met ruimte voor zowel erfgoed als experiment. Concertzalen die bewuste keuzes maken om SWANA-muziek te programmeren spelen een cruciale rol in het toegankelijk maken van deze muziek voor een breed publiek en effenen het pad voor andere zalen en festivals om mee op de kar te springen.

Noten

1. De term Zuidwest-Azië en Noord-Afrika (SWANA) wordt gebruikt als geografisch accurater alternatief voor het Midden-Oosten en Noord-Afrika (MENA).
2. Stokes M., “Globalization And The Politics of World Music”, in A Cultural Study of Music. A Critical Introduction Second Edition (New York en Londen: Routledge 2012), p.107-116.
3. Boogaarts, S, “Etnische diversiteit en veranderingen in het stedelijke nachtleven,” in Justitiële verkenningen 37 nr. 4 (2011): p. 88-97.
4. Jaffré, M. “Decontextualizing Arabic Music in France and in the United States”, in Middle East Journal of Culture and Communication 12 (2019): p. 35-67.