In de roman van Khalid Mourigh komt het levensverhaal van de opa van Mourigh samen met de recente geschiedenis van Marokko en Nederland. Sinds de verschijning van het boek in februari 2021, hebben de media het boek al veelvuldig besproken. In dit artikel bespreekt migratiespecialist en ZemZem-redacteur Yentl de Lange de roman vanuit de bestaande migratietheorie.
Mourighs roman De gast uit het Rifgebergte bestaat uit twee delen: het eerste deel bespreekt het leven van Ali, de opa van de auteur, tot aan zijn vertrek naar Europa. Het tweede deel verhaalt over Ali’s leven in Nederland. Tijdens het lezen valt op dat de meeste aandacht in het boek uitgaat naar de tijd dat Ali in Marokko woont. Dat is verfrissend. De persoonlijke geschiedenis van Ali maakt inzichtelijk hoe Ali vanuit Marokko in Nederland terechtkwam. Bovendien maakt de persoonlijke geschiedenis van de hoofdpersoon deze migrant weer tot ‘mens’. En dat stapje is belangrijk in een maatschappelijke context waarin migranten dikwijls in feite ‘ontmenselijkt’ worden.
Ambities
De lezer leert Ali kennen als een brutale, avontuurlijke, eigenwijze en grappige jongeman. Het verhaal begint met de zin “Ali had vandaag weer nieuwe plannen”. De lezer leest hoe Ali met twee vrienden stiekem naar Algerije reist om daar wat te gaan werken. Al snel worden ze echter beschuldigd van diefstal, met als gevolg dat Ali twee weken in moeilijke omstandigheden voor de geit van een teniente, een Spaanse luitenant, moet zorgen. Toch waagt het drietal een tijd later opnieuw een poging om maar ergens anders te kunnen werken dan in de Ouiksane-mijnen. Ali heeft behoefte aan een uitdaging, want zodra hij zich verveelt vervalt hij in de gewoonte van bier drinken – heel veel bier drinken. Op deze manier toont de roman de lezer dat migratie plaatsvindt in de context van een reeks persoonlijke ambities, verlangens, ideeën en karaktereigenschappen. Daarnaast was de keuze voor Algerije niet toevallig: Ali had daar veel familie wonen bij wie hij hoopte te gaan werken.
Capaciteiten
Vanuit de academische literatuur over migratie weten we: voor migratie zijn altijd bepaalde ‘capaciteiten’ (mogelijkheden) nodig, variërend van persoonlijke en financiële tot sociale capaciteiten. Het boek legt de nadruk op de armoede, de overbevolking, de droogte en het kolonialisme in de regio, allemaal factoren waardoor de beslissing om te vertrekken aantrekkelijk is. Maar niet iedereen kon, durfde of wilde vertrekken. Ondanks dat Ali het financieel niet makkelijk had, nam hij telkens het risico om opnieuw zijn gespaarde centen kwijt te raken, of om opnieuw een boze vader onder ogen te komen. Ali en zijn vrienden vinden meerdere keren een manier om te vertrekken, klaarblijkelijk vanuit jeugdige zin in avontuur en uitdaging. Ook vinden zij meerdere keren een manier om terug te keren, bijvoorbeeld na een arrestatie of als Ali zijn geld onderweg heeft verbrast aan alcohol. Dit laat zien dat Ali en zijn vrienden niet de minste mogelijkheden hadden.
Behalve Ali’s avontuurlijk ingestelde persoonlijkheid, geeft het boek geen expliciet antwoord op de vraag wat Ali nu precies in staat stelde meerdere keren te vertrekken en terug te keren. Wellicht speelt het feit dat Ali’s opa Hemmou dorpshoofd is, een belangrijke rol. Hemmou is in dienst van de Spanjaarden en in ruil voor informatie over belangrijke gebeurtenissen en activiteiten van sleutelfiguren in het dorp krijgt hij geld en andere privileges. Hoewel de roman niet uitweidt over de invloed van Hemmous bevoorrechte positie op Ali’s mogelijkheden, is er een moment in het verhaal waarop de sociale status van Hemmou een duidelijke rol krijgt. Als Ali uitgeblust is van zijn werk als soldaat in het Spaanse leger en hij tegen de regels in vertrekt, weet hij via zijn opa een officieel ontslag te krijgen.
Dat niet iedereen kan, durft en wil migreren wordt duidelijk wanneer Riffijnse medewerkers bij de Ouiksane-mijnen een paspoort kunnen aanvragen in ruil voor het ondertekenen van een contract dat ze bij een eventuele terugkomst nooit meer terecht kunnen bij de Ouiksane-mijnen. Sommige wat oudere mijnwerkers durven dat contract niet te ondertekenen, omdat er voor hen veel meer op het spel staat dan voor de jongere mannen. Hoe jonger iemand is, hoe minder financieel kapitaal er op het spel staat en hoe minder sterk de sociale banden zijn met een bepaalde plek.
Migratiebeleid in beweging
De gast uit het Rifgebergte leest haast als twee boeken in één, omdat Mourigh naast Ali’s persoonlijke verhaal ook hele paragrafen of soms zelfs hoofdstukken wijdt aan sociale, politieke en economische achtergronden. Wat betreft migratie leert de lezer bijvoorbeeld dat (centrum)rechtse partijen in de tweede helft van de 20ste eeuw migratie juist toejuichten, in tegenstelling tot linkse partijen die voorstelden om migranten 5000 gulden te betalen indien ze terugkeerden – de zogenaamde ‘oprotpremie’. Dit laat zien dat meningen over migratie niet per definitie ‘links’ of ‘rechts’ zijn.
Een ander veelzeggend feit dat Mourigh behandelt is dat Marokkaanse migranten niet de eersten waren die hun gezin naar Nederland haalden. Doordat Spaanse migranten na veel moeite en met de hulp van christelijke partijen een recht op gezinshereniging hadden bemachtigd, konden ook Marokkaanse migranten hun gezinnen naar Nederland halen. Vanwege dit soort achtergrondinformatie fungeert de roman dus in feite niet alleen als aanwinst voor het genre ‘migratieliteratuur’ (literatuur geschreven door mensen met een migratieachtergrond over migratie van henzelf of hun (voor)ouders), maar ook als geschiedenisboek, met feiten over de Nederlandse en de Marokkaanse geschiedenis.
Migratie nooit vanuit slechts één motief
In de academische literatuur over migratie is er de laatste jaren meer ruimte om verder te kijken dan de door de overheid gevormde categorieën van ‘arbeidsmigrant’, ‘vluchteling’ en ‘familiemigrant’. Dit lijkt ook een boodschap te zijn die Mourigh aan zijn lezers wilt meegeven. Zo schrijft hij in het nawoord: “Mijn opa vertelde een persoonlijk verhaal, dat indirect een zoektocht naar een beter leven was. Hij laat daarmee zien dat hij een mens was met een bepaalde cultuur, emoties, een bepaalde identiteit en een bepaald geloof, maar hij laat vooral zien dat hij uit meerdere motieven handelde. Hij laat zien dat hij gewoon maar een mens was dat niet te reduceren is tot één dimensie.”
Yentl de Lange is redacteur van ZemZem. Zij studeerde Arabische taal en cultuur en migratiestudies aan de Universiteit van Amsterdam.
Lees hier de andere recensies over het boek en interviews met de auteur die al eerder zijn verschenen:
Trouw
Khalid Mourigh vertelt in ‘De gast uit het Rifgebergte’ het verhaal van zijn Marokkaanse opa
https://www.trouw.nl/cultuur-media/khalid-mourigh-vertelt-in-de-gast-uit-het-rifgebergte-het-verhaal-van-zijn-marokkaanse-opa~bab4adc6/
Volkskrant
“Khalid Mourigh schreef een boek over zijn opa: een echtgenoot, avonturier, verhalenverteller en gastarbeider”
https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/khalid-mourigh-schreef-een-boek-over-zijn-opa-een-echtgenoot-avonturier-verhalenverteller-en-gastarbeider~b873302f/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
NPO Radio 1
Khalid Mourigh over De gast uit het rifgebergte
https://www.nporadio1.nl/fragmenten/de-taalstaat/2c86b395-619f-4e0f-bbc5-21927e9ab65a/2021-03-05-khalid-mourigh-over-de-gast-uit-het-rifgebergte
Mappa Libri
Khalid Mourigh: De gast uit het Rifgebergte
http://mappalibri.be/?navigatieid=61&recensieid=9182
Stemmen van Afrika
De gast uit het Rifgebergte: interview
https://stemmenvanafrika.nl/de-gast-uit-het-rifgebergte-interview/