Recensie
Gepubliceerd in 2014/1 Klassiek-Arabische poëzie
Shereen El Feki
Seks en de citadel
Breda: de Geus
412 pag. € 22,95
Een jaar of zes of negen moet ik geweest zijn toen ik tijdens de zomervakantie in Marokko van een wat oudere vriendin seksuele voorlichting kreeg: ze tekende het mannelijk en vrouwelijk geslachtsorgaan gedetailleerd op papier, legde de functie ervan uit en hoe de voortplanting precies in elkaar steekt. Ik luisterde en keek vol fascinatie.
De Marokkaanse zomermaanden waren sowieso zinderend: gesprekken over trouwen gingen al snel over seks, en de onbevangen naaktheid zoals ik die daar meemaakte onder vrouwen, heb ik nergens anders meegemaakt. Seksualiteit en de Arabische (en islamitische) wereld, zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Arts en journalist Shereen El Feki heeft dat goed ingezien en speelt met haar boek Seks en de citadel heel slim in op de nieuwe interesse voor de Arabische wereld die een enorme vlucht nam na de opstanden van eind 2010, begin 2011. De westerse TV-kijker zag toen opeens dat er ook gewone mensen in die contreien leefden, zij het ietwat morrend, want de vastgeroeste vooroordelen moesten, voor heel even, opzij gezet worden.
El Feki beschrijft in het boek de ervaringen en gesprekken die ze had tijdens haar vijfjarig onderzoek naar de bedgeheimen van ‘de Arabier’. Eenduidig blijkt het antwoord niet: niet alleen tussen de landen onderling zijn er verschillen, maar ook tussen inwoners van een land. Zaken als opleiding, sociale klasse en onderwijs spelen hierbij een rol. Logisch uiteraard, maar die logica kun je niet genoeg benadrukken.
Seks en de citadel schetst aan de hand van talloze verhalen, anekdotes en voorbeelden het onderwerp seksualiteit in de Arabische regio. Daarbij schuwt El Feki geen onderwerp: uitgekauwde onderwerpen uit het polder-islamdebat zoals maagdelijkheidscultus en vrouwenbesnijdenis komen voorbij, de positie van homo’s en homoseksualiteit, maar ook het dubben van pikante buitenlandse dialogen in films en de praktische manieren waarop mensen maatschappelijke taboes afbreken en obstakels omzeilen, zoals de opvangtehuizen voor ongehuwde moeders in Marokko.
Dat laatste maakt het boek waardevol: in een tijd van dehumanisering van de Arabier en moslim, is ieder werk dat inzoomt op de gewone mens een aanwinst. De regels en wetten zijn één ding, de dagelijkse realiteit is een ander. Het is aan de hand van de realiteit dat je een betrouwbaar beeld krijgt van het gewone leven en de ontwikkelingen die zich voordoen.
Af en toe fronste ik wel de wenkbrauwen. Bijvoorbeeld als El Feki stelt dat Arabische vrouwen niet op zichzelf kunnen wonen: voor een land als Egypte klopt dat, maar in landen als Marokko en Libanon is het allerminst ongewoon voor vrouwen om alleen te wonen. Toch krijg je met El Feki’s verhalen een goed idee van waar mensen op seksueel gebied mee bezig zijn, hoe taboes beslecht worden en maatschappelijke veranderingen doorgedrukt. Dat is mooi.
El Feki mystificeert het onderwerp seksualiteit
Opvallend genoeg mystificeert El Feki het onderwerp seksualiteit in de Arabische wereld, iets wat ik ook merkte tijdens een interview dat ik met haar had in De Nieuwe Liefde in Amsterdam. Volgens haar wordt er in de Arabische wereld niet tot nauwelijks over seks gesproken en kennen mensen niet eens het woord voor seksualiteit in het Arabisch. Dat is hoogst opmerkelijk. Los van mijn eigen ervaringen, heb ik dankzij de Arabische televisie geleerd wat masturberen is in het Arabisch (‘de geheime gewoonte’) en het is op de Arabische zenders dat ik intieme interviews zag over seksualiteit en lesbische en homorelaties. Bovendien werd ik in Marokko al op jonge leeftijd getrakteerd op allerlei intieme verhalen over seks en de eerste keer (die ik eigenlijk liever niet had willen horen, maar dat terzijde) waardoor de ontmaagding voor mij meer op een horrorervaring begon te lijken dan op een mooi liefdesspel tussen twee geliefden.
In Egyptische films zag ik tongzoenende acteurs en werd de broeierigheid van de zomer verbeeld door wulpse actrices die op knappen stonden van verlangen. De schandalen waarin Arabische sterren verwikkeld raakten en de nieuwe gedurfde creativiteit van Libanese zangeressen droegen ook bij aan het verleggen van grenzen en het doorbreken van taboes, evenals het lef van gewone vrouwen die niet-erkende huwelijken aan de kaak stelden of soapseries die verkrachtingen, voorhuwelijkse seks en abortussen uit de taboesfeer haalden.
El Feki vertelde dat er in Marokko een heel klein beetje meer openheid is over seksualiteit, maar slechts een heel klein beetje: terwijl ik toch echt op de nationale zender undercover reportages zag over prostitutie in Marrakech, in de kranten uitgebreid over de verschillende soorten van prostituees las en de vrouwenbewegingen massaal de straat opgingen toen de jonge Amina Filali zich van het leven beroofde nadat ze aan haar verkrachter was uitgehuwelijkt. Laat ik ook de cover van het vrouwenblad Femmes du Maroc met de hoogzwangere en blote presentatrice Nadia Larguet niet onvermeld laten.
Dat zijn slechts een paar voorbeelden uit mijn moederland. Kijk eens naar de religieuze programma’s op de vele Arabische zenders en turf eens hoe vaak het daar El Feki mystificeert het onderwerp seksualiteit over seks gaat. Let eens op de vragen die de bebaarde geestelijken vaak krijgen of de onderwerpen waar ze het zelf graag over hebben.
Seks, seksualiteit en alles wat ermee samenhangt is een belangrijk onderwerp, en dat is ook niet zo raar, want de manier waarop ermee wordt omgegaan is bepalend voor hoe een samenleving functioneert en hoe mannen en vrouwen zich tot elkaar verhouden. De maagdelijkheidstesten uitgevoerd door het Egyptische leger zijn daar een pijnlijk voorbeeld van.
De stelligheid waarmee El Feki haar bewering uitte, verbaasde me dus en ik heb nagedacht over een reden voor haar overtuiging dat het onderwerp seksualiteit zo’n ondoordringbaar bastion is: door het onderwerp zo speciaal te maken, wordt het boek ook vanzelf bijzonder. En dat is jammer, want ook in een open samenleving zijn boeken over seksualiteit interessant en inzichtgevend, daarvoor hoef je je het onderwerp niet toe te eigenen.
Indirect zet El Feki op deze manier Arabieren ook weer een beetje weg. Ik kan me niet voorstellen dat dat haar bedoeling is, want er spreekt zeker liefde en begrip voor de mensen, regio en cultuur uit haar boek.
Hassnae Bouazza is journalist, schrijver en programmamaker.